Şehit Vâlide Ve Çinili Câmii

Kösem Sultan

Kösem Sultan ismiyle meşhur olan Mahpeyker Vâlide Sultan, Osmanlı tarihinin en mühim kadın şahsiyetlerindendir. 1589 yılında Moralı bir rahibin kızı olarak dünyaya gelen Anastasya isimli bu genç kız, kaderin sevkiyle İstanbul’a getirilip İslâm’la şereflenmiştir. Harem’de titiz bir talim ve terbiye gördükten sonra 1604 yılında, yani 15 yaşında iken, kendisinden bir yaş küçük olan Sultan I. Ahmed’le nikâhlanmış ve bu evlilik, padişahın vefatına dek on üç sene sürmüştür. Sultan I. Mustafa ve Genç Osman devirlerinde Eski Saray’da ikamet eden Kösem Sultan, kendi oğullarından IV. Murad ile I. İbrahim’in padişahlık devirlerinde Topkapı Sarayı’na geri dönerek vâlide sultanlığa terfi etmiştir. Ancak, onun devlet kademesindeki vazifesi, vâlide sultanlık ile sınırlı değildir. Nitekim tahta geçtiğinde sadece on iki yaşında bir çocuk olan IV. Murad’ın saltanatının ilk yıllarında Mahpeyker Vâlide Sultan, saltanat nâibesi vazifesini deruhde etmek mecburiyetinde kalmıştır. Bu vazifeyi daha sonra torunu IV. Mehmed devrinin ilk yıllarında tekrar üzerine alacaktır. Siyasetteki mevkii sebebiyle olsa gerek “önde giden, lider” anlamlarına gelen kösem tabiri, bu vâlide sultanın sıfatı olmuştur.

Mahpeyker Vâlide Sultan’ın vefatı, 1651 senesinde vukû bulan bir isyanın keşmekeşi içinde sarayda fâili meçhul bir cinâyete kurban gitmesiyle olmuştur. Hayatı boyunca çeşitli hayırlar peşinde koşan ve sık sık İstanbullu’nun arasına karışıp yardıma muhtaç kimse arayan Kösem Sultan, vefatından sonra halk arasında “şehid vâlide” olarak anılmıştır. Mezarı, Sultanahmed’de bulunan Sultan I. Ahmed Türbesi’nde yer almaktadır.

Hayra Adanmış Bir Hayat

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’ın hayatı, siyasî çalkantılarla olduğu kadar hayır ve hasenâtla da dolu bir hayattır. Allah Rasûlü’ne ve O’nun komşuları mesâbesinde bulunan Harem halkına karşı çok hürmetkâr olan Kösem Sultan, hacılara hizmet maksadıyla Hicaz yolunda su ve şerbet dağıtılmasını vakfetmiştir. Ayrıca vakfiyesinde sürre alayları vasıtasıyla Haremeyn fukarâsına ayrılmış tahsisatlar mevcuttur.

Kösem Sultan’ın âdet hâline getirdiği hayır işlerinden birisi de, her senenin Receb ayında tebdîl-i kıyafet edip, İstanbul hapishanelerini dolaşması ve borç yüzünden hapse düşenlerin borçlarını ödemesidir. Ayrıca fakir kızların ve hizmetinde bulunan câriyelerin kıymetli hediyelerle çeyizlerinin hazırlanıp ve evlendirilmesini de âdet hâline getirmiştir. Te’sisine ön ayak olduğu bu âilelerin evlilikten sonra maddî darlığa düşmemesi için, damadın, kabiliyetine uygun bir meslek veya mansıba sahip olmasını sağladığı da bilinmektedir.

Vakfiyesine ait mimarî eserler arasında ise, Çinili Câmii Külliyesi ile Anadolu Kavağı’nda yaptırmış olduğu bir câmi bulunmaktadır. Ayrıca Çinili Câmii Külliyesi’ne gelir getirmesi maksadıyla yaptırmış olduğu Büyük Valide Hanı ve bu han içerisinde bulunan mescid de onun inşa ettirdiği mimarî eserler arasındadır.

Çinili Câmii Külliyesi

Üsküdar’ın boğaza nâzır bir yamacına kondurulmuş bulunan Çinili Câmii Külliyesi’nin, bu güzel şehrin eşsiz tabiat manzarası beton perdelerle kapatılmadan evvel, Atik Vâlide Külliyesi’ni de çerçeve içine alan, temâşâsı gönle sürûr verici bir İstanbul manzarasına sahip olduğunu tahmin etmek hiç de zor değildir.

Manzarası kadar kendi endâmı da zevk-i selîm sahiplerine sürûr veren bu külliyenin müştemilâtında câmi, dârülhadîs, çeşme, sebîl, şadırvan ve bir de çifte hamam bulunmaktadır. Dârülhadîs odaları, câmiin sol kısmında yer alırken, şadırvan ve bu şadırvana bitişik olarak inşa edilmiş bulunan sebîl de giriş istikametindeki avlunun köşesinde bulunmaktadır. Sibyan mektebi ise, külliye içerisinde ayrı bir mimarî unsur gibi ele alınmış ve yanındaki çeşmeye âit olan su haznesinin üstünde fevkanî tarzda, müstakil avlulu olarak bina edilmiştir. 45 metrekarelik bir iç alana sahip olan bu mahalle mektebi, günümüzde çocuk kütüphanesi olarak kullanılmaktadır.

Külliyenin kitâbesi, avlunun kuzey kapısında bulunan Şâir Fevzî imzalı altı beyitten ibaret olup tarih mısrâı “Oldu bin ellide hayrü’l-vâlide” şeklindedir. Ayrıca câmiin giriş kapısı üzerinde de câmi-i şerîfe ait bir kitâbe olup bu da Şâir Himmet tarafından üç mısrâ şeklinde nazmedilmiştir. Buradaki tarih mısrâı da: “Bu câmide olan tâat, ola makbûl-i Sübhânî” olup, bu da ebced hesabıyla hicrî 1050 (milâdî 1640) senesine tekabül etmektedir.

Câmiin son cemaat mahalli ve iç mekânı, mihrap da dâhil olmak üzere üst sıra pencere altlarına kadar birbirinden enfes çinilerle müzeyyendir. Mermerden oyulmuş bulunan minberin külâhını da aynı enfes çiniler süslemektedir. Narçiçekleri, lâleler, karanfiller, şakayıklar, sümbüller ve bahar dallarından müteşekkil motiflerle güzelleştirilmiş fizikî mekân, içeri adım atan herkesi güzel hislerle kuşatarak, En Güzel’e en güzel bir şekilde ibadet için güzelce bir mânevî hazırlık imkânı sunmaktadır.

Çinilerde yer alan unsurlar, sadece çiçek motiflerinden ibaret değildir. Üst sıra pencerelerin hemen alt kısmında harîmi üç cepheden kuşatan koyu mâvi bir kuşak içerisine beyaz sülüs harflerle yazılmış hâlde Fetih Sûresi’nin ilk 17 âyet-i kerîmesini okuruz. Alt sıradaki altı adet pencerenin alınlıklarına ise, âyetü’l-kürsî yazılmıştır. Mihrap içerisinde ise, Âl-i İmrân Sûresi’nin 39. âyet-i kerîmesinin baş kısmı yer almaktadır.

Câmiin son cemaat mahalli, kıble tarafı hâricindeki üç cepheyi çepeçevre kuşatan bir saçak altında bulunmaktadır. Demir şebekelerin iç kısmı, yakın tarihlerde -bir çok tarihî câmide görüldüğü gibi- zevksiz bir biçimde demir doğrama ve yer yer buzlu, yer yer saydam camlardan müteşekkil bir şekilde kapatılarak orijinal güzelliği bozulmuştur. Giriş cephesinde yer alan çiniler kısmen talan edilmiş, kısmen de hurdahaş bir vaziyette kırılmıştır. Sonradan etraftan toplanan kırık çini parçaları ise, gayr-ı muntazam bir sûrette beton harç vâsıtasıyla tekrar cepheye tutturularak ibretâmiz bir tablo vücuda getirilmiş bulunmaktadır. Kısacası, bu câmiin son cemaat mahalli, vakıf eserlerimize ve mâbedlerimize karşı son devirde göstermiş olduğumuz tavrımızın mâhiyetini ve alâkamızın seviyesini tek başına ilân eder vaziyettedir.